Artikelen

Pijpestrootjemoederkoorn (Claviceps microcephala)


Pijpestrootje met Moederkoorn

Misschien heeft u zich wel eens afgevraagd tijdens de wandelingen door bos of veld wat toch die zwartachtige aanslag in de aren van het Pijpestrootje is. Welnu, dit is het, met een mooi scrabblewoord , Pijpestrootjemoederkoorn. Het is familie van de op granen voorkomende Claviceps purpurea, dat in het verleden nogal eens tot ongewenste effecten leidde. Moederkoorn is een paddenstoel.

Moederkoorn is een schimmel uit de klasse van de zakjeszwammen, die op aren van granen als rogge en tarwe, maar ook op het pijpenstrootje groeit. De schimmel groeit zelden op gerst en haver. Door het gebruik van met fungiciden ontsmet zaaizaad in de landbouw komt de aantasting bijna niet meer voor, behalve bij de ecologische landbouw (hoewel dit door de biologische telers wordt tegengesproken) en in de vrije natuur (o.a.op Pijpestrootje).

 

LEVENSCYCLUS


Het donkerpaars gekleurde sclerotium.
De schimmel vormt in de bloeiwijze een sclerotium, het donker (paars)gekleurde moederkoorn, dat aan het eind van het seizoen op de grond valt, waar het in winterrust gaat. In de periode mei tot en met juli kunnen op het sclerotium meerdere, bolvormige ascokarpen (kleine paddenstoelen) ontstaan. In deze paddenstoelen worden de geslachtelijke sporen gevormd. Tijdens de bloei van de grassen worden de sporen uitgestoten en met de wind verspreid en dringen via de stempels van de onbevruchte bloempjes binnen (primaire infectie) en voorkómen de vorming van een graankorrel. Vervolgens wordt een suikerhoudend sap, met daarin ongeslachtelijke sporen (conidiën), uitgescheiden. Deze sporen worden door de wind en insecten verspreid en zorgen voor een secundaire infectie.
 

ERGOTAMINE

Moederkoorn produceert giftige stoffen: alkaloïden, zoals ergotamine, die kunnen leiden tot darmkrampen, doorbloedingsstoornissen (waardoor vingers en tenen afsterven), en hallucinaties. Voor een volwassen persoon kan vijf tot tien gram Moederkoorn dodelijk zijn. Ergotamine werd tot voor een aantal jaren gebruikt als geneesmiddel tegen migraine; ook nu nog als middel tegen nabloedingen na de bevalling. Vroeger werd het gebruikt om weeën op te wekken bij de bevalling. Vandaar de naam: Moederkoorn. LSD is een stof die uit de moederkoornalkaloïden kan worden gesynthetiseerd. Vergiftiging kan acuut optreden, na het snel achter elkaar nuttigen van enkele korrels, of een chronisch verloop hebben. Besmetting kan optreden door het nuttigen van besmette meelproducten. Zo’n vergiftiging wordt ergotisme of kriebelziekte genoemd (symptomen: jeuk aan de ledematen,diarree, duizeligheid, grote pupillen, spierkrampen en afsterven van hand- en voetweefsel, sterke verwardheid, kan leiden tot de dood). Al in de vroege oudheid waren epidemieën bekend van ergotisme door massale besmetting van de granen(ook wel Vuurziekte genoemd of St Anthonisvuur) waarbij vele duizenden slachtoffers vielen. De grootschalige vergiftigingen in de middeleeuwen werden vaak voor hekserij aangezien. Nog in 1951waren er in de Provence 200 klanten van de plaatselijke bakker slachtoffer en raakten allen in een hallucinatoire trance. In de wet is geregeld dat bestanddelen van moederkoorn niet aanwezig mogen zijn in meel, bloem, gries en grutten (Warenwetbesluit art 6b) Ook bij vee kunnen mycotoxinen zoals ergotamine ziekteverschijnselen geven,vooral bij melkkoeien en kalveren. Besmetting kan plaats vinden via verontreinigd voedsel ( hooi, kuilgras). De symptomen kunnen sterk variëren, zoals verminderde melkproductie, gewichtsverlies, verminderde weerstand;in het meest extreme geval kan de dood het gevolg zijn. Ook kan de vruchtbaarheid nadelig worden beïnvloed. Het lijkt er op dat grazers in natuurterreinen geen problemen ondervinden van het Pijpestrootjemoederkoorn (Claviceps microcephala).
 

De levenscyclus in beeld
 
Hans Kooi / augustus 2014

« terug naar overzicht artikelen